คอลัมส์ Hot

ข่าว - การสื่อสาร

กิเลส

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน ให้ความหมายว่า" เครื่องทำให้ใจเศร้าหมอง ได้แก่ โลภ โกรธ หลง เช่น ยังตัดกิเลสไม่ได้ กิเลสหนา กิริยามารยาท ในคำว่า กิเลสหยาบ"

พระธรรมปิฎก(ป.อ.ปยุตโต) ให้ความหมายว่า " สิ่งที่ทำใจให้เศร้าหมอง, ความชั่วที่แฝงอยู่ในความรู้สึกนึกคิด ทำให้จิตใจขุ่นมัวไม่บริสุทธิ์"

พุทธทาสภิกขุ ให้ความหมายว่า "ความยึดมั่นถือมั่นเป็นตัวกูก็ตาม เป็นของกูก็ตาม นี่แหละคือ แม่บทของกิเลสทั้งปวง"

พ.อ.ปิ่น มุทุกันต์ ให้ความหมายว่า " คำว่ากิเลสตรงกับคำว่าโรค กิเลสเป็นโรคของจิต หมายถึงสิ่งที่ทำให้จิตเสื่อมโทรมนั่นเอง"

สุชีพ ปุญญานุภาพ ให้ความหมายว่า " คือความไม่ดีไม่งาม หรือความเศร้าหมองในจิตใจ อันกล่าวโดยย่อ ได้แก่ ความโลภ ความโกรธ และความหลง"

ดร.เดือน คำดี ให้ความหมายว่า " สภาวะที่ทำให้จิตเศร้าหมอง หรือเป็นเครื่องสกัดกั้นไม่ให้ถึงความบริสุทธิ์สะอาดในกาย วาจา และใจ"

จากคำนิยามความหมายของคำว่า" กิเลส" ข้างต้นนี้ อาจสรุปได้ว่า กิเลสหมายถึง สภาพที่เป็นเหตุให้จิตเศร้าหมอง เป็นสภาพขัดขวางต่อความเจริญทางจิต และเป็นสภาพทำให้จิตขาดความเป็นปกติ กล่าวคือ ตามธรรมชาติแห่งจิตดั้งเดิมมีความบริสุทธิ์เป็นปกติ แต่ต่อมาถูกกิเลสทำให้เศร้าหมองไม่บริสุทธิ์ ดังพุทธพจน์ที่ว่า " ปภสรมิทํ ภิกขเว จิตตํอาคนตุเกหิ อุปกิเลเสหิ อุปกิลิฎฐํ" แปลว่า ภิกษุทั้งหลาย จิตนี้ผ่องใส ถูกกิเลสที่จรมาทำให้เศร้าหมอง

มีหลายศัพท์ที่มีความหมายเดียวกันกับกิเลสหรือเป็นไวพจน์องกิเลส เช่น ตัณหา โอฆะ สังโยชน์ คันถะ โยคะ อาสวะ เป็นต้น

ประเภทของกิเลส

พระพุทธเจ้าตรัสแสดงกิเลสไว้มากมายหลายประเภท โดยต่างเวลา สถานที่ และบุคคล จึงไม่อาจทราบจำนวนทั้งหมดของกิเลสว่ามีจำนวนเท่าใด อาจเป็นไปได้ว่าการที่พระพุทธเจ้าไม่ได้ตรัสจำนวนสุทธิของกิเลสนั้น เพราะว่ากิเลสมีจำนวนมากมายนับไม่ถ้วนและสรรพสัตว์มีกิเลสแตกต่างกันและไม่เท่าเทียมกันตามระดับของสภาพจิตที่ไม่เหมือนกัน สังเกตได้จากหลักธรรมที่ทรงแสดงนั้นอนุกูลหรือเหมาะแก่จริตหรืออัชฌาศัยของผู้ฟังเป็นอย่างยิ่งทั้งนี้เป็นเพราะว่าพระพุทธเจ้าทรงตรวจดูอัชฌาศัยของผู้ฟังก่อนแสดงธรรม เหตุนี้ทำให้ผู้ฟังบรรลุธรรม คงเป็นเพราะเหตุนี้ กิเลสจึงถูกแสดงไว้ตามที่ปรากฎในหลายสูตรและมีหลายหมวดหมู่เหมือนกันบ้างต่างกันบ้าง

ในพุทธปรัชญา คำว่า " กิเลส " เป็นคำที่มีความหมายกว้าง หมายถึงสภาพที่ทำให้จิตเศร้าหมองทุกประเภท

แต่กิเลสที่เป็นอกุศลมูลหรือต้นเค้าของกิเลสทั้งหมด มี ๓ ประเภท คือ:

-โลภะ คือ ความทะยานอยาก

-โทสะ คือ ความคับแค้น

-โมหะ คือ ความลุ่มหลง

กิเลสทั้ง ๓ ประเภทนี้ เป็นตัวการสำคัญที่ทำให้กิเลสมากมายเกิดติดตามมา กิเลสนี้มีชื่อเรียกและมีคุณลักษณะแตกต่างกัน กล่าวคือ หากมองในแง่ของความทะยานอยากเรียกว่า " ตัณหา " มองในแง่เครื่องร้อยรัดเรียกว่า " คันถะ " มองในแง่ความกว้างใหญ่เหมือนมหาสมุทรเรียกว่า " โอฆะ " เป็นต้น จะเห็นได้ว่ากิเลสที่แยกย่อยออกไปมีจำนวนมากมาย ดังสำนวนโบราณที่ว่า " กิเลสพันห้า ตัณหาร้อยแปด " ในคำภีร์ไตรภูมิพระร่วง มีการกล่าวถึงจำนวนกิเลสและวิธีนับไว้ ในอรรถกถาปฐมสมันตปาสาทิกา กล่าวว่า " พระผู้มีพระภาคเจ้าพระองค์นั้น ได้ทรงหักกิเลสเครื่องเร่าร้อนกระวนกระวายทุกอย่างตั้งแสนอย่าง " (ที่ระบุไว้นับได้ ๓๑๐ อย่าง) ส่วนในพระไตรปิฎกนับกิเลสได้จำนวน ๓๓๖ อย่าง เป็นที่น่าสังเกตว่า คัมภีร์ทั้งสามนี้ได้ระบุจำนวนกิเลสด้วยสำนวนโวหารไม่เหมือนกัน เพื่อให้หมายรู้ว่ากิเลสมีจำนวนมากมายนัก แต่มิมุ่งหมายจำนวนกิเลสที่แน่นอน เหมือนสำนวนว่า "โจรห้าร้อย " ฉะนั้น เพราะเหตุนี้ จึงไม่สามารถกำหนดได้โดยละเอียดว่ากิเลสทั้งหมดมีจำนวนเท่าใด แต่อาจเข้าใจได้ว่า กิเลสที่พระพุทธเจ้าตรัสแสดงเท่าที่ปรากฎในคัมภีร์ต่างๆนั้น น่าจะเป็นเพียงส่วนน้อยเท่านั้น เพราะเหตุที่ธรรมที่ตรัสแสดงเป็นเพียงส่วนน้อยในส่วนใหญ่แห่งธรรมทั้งหลาย ดังที่พระพุทธเจ้าตรัสอุปมาธรรมที่พระองค์ทรงแสดงนั้นเหมือนใบไม้ในกำมือเดียว ฉะนั้น

ในคัมภีร์ปฐมสมันตปาสาทิกาแปล (น.๒๑๕) วิสุทธิมรรค ภาค๑ (น.๒๗๐) และพระไตรปิฎก (เถร.อ. ๒/๒๔, วินย.ฎีกา ๑/๔๘๑) ได้จำแนกกิเลสในความหมายในนัยคือสิ่งที่คอยขัดขวางความดีโดยเรียกว่า " มาร " ไว้ ๕ ประเภท คือ :

๑. กิเลสมาร คือ มารคือกิเลส

๒. ขันธมาร คือ มารคือขันธ์ห้า

๓. อภิสังขารมาร คือ มารคือสิ่งที่เป็นตัวปรุงแต่งหรือถูกปัจจัยปรุงแต่ง

๔. เทวบุตรมาร คือ มารคือเทวบุตรที่ใฝ่ต่ำ

๕. มัจจุมาร คือ มารคือความตาย

เป็นที่น่าสังเกตว่า การจำแนกกิเลสในความหมายของคำว่ามารนี้ ท่านจำแนกรวมกิเลสที่เป็นรูปธรรมและนามธรรมเข้าด้วยกัน กล่าวคือ มารทั้ง ๕ ประเภทนี้เป็นสภาวธรรมฝ่ายอกุศลที่ปรากฎภายนอกและภายในตนเอง ซึ่งต่างจากอกุศลมูล ( โลภะ โทสะ และโมหะ) ที่เกิดภายในตนเอง (อัตตสัมภูต) เท่านั้น และ คำว่า " ตน " ในที่นี้ก็หมายถึงจิตเท่านั้น

ระดับของกิเลส

เกี่ยวกับระดับของกิเลสนี้ ท่านจำแนกไว้ ๓ ระดับ คือ :

๑. กิเลสอย่างหยาบ (วีติกกมกิเลส) คือ กิเลสระดับต้นที่เป็นเหตุให้แสดงพฤติกรรมที่เร่าร้อนและรุนแรงทางกายและวาจาของบุคคลผู้หมุกมุ่นในกามคุณ ๕ อย่างรุนแรง กิเลสระดับนี้ ได้แก่ อกุศลกรรมบท ๑๐ อย่าง

?

มี การฆ่าสัตว์ การลักทรัพย์ เป็นต้น กิเลสระดับนี้กำจัดได้ด้วยศีล

๒. กิเลสอย่างกลาง ( ปริยุฎฐานกิเลส) คือ กิเลสระดับกลางที่เป็นปฎิปักข์ต่อความสงบแห่งใจ คอยขัดขวางไม่ให้ใจเกิดสมาธิ กิเลสระดับนี้ ได้แก่ นิวรณ์ ๕ มี กามฉันทะ พยาบาท เป็นต้น และอุปกิเลส ๑๖ มีความโกรธ ความถือตัว เป็นต้น กิเลสระดับนี้กำจัดได้ด้วยสมาธิ

๓. กิเลสอย่างละเอียด (อนุสัยกิเลส) คือ กิเลสระดับสูงสุดที่หมักหมมนอนเนื่องแนบแน่นในส่วนลึกแห่งใจจนเกิดความรู้สึกว่ากิเลสหมดแล้ว แต่ความจริงหาได้เป็นเช่นนั้นไม่ ต่อเมื่อใจถูกอารมณ์อันเป็นปฎิปักข์อย่างใดอย่างหนึ่งกระทบ กิเลสระดับนี้จะปรากฎขึ้นทันที เปรียบเหมือนตะกอนที่นอนนิ่งในน้ำ หากน้ำถูกรบกวนอยางรุนแรงมันจะฟูฟุ้งขึ้นทันทีตามแรงกระทบของน้ำนั้นๆ กิเลสระดับนี้ ได้แก่ อนุสัยกิเลส ๗ มี กามราคะ ปฎิฆะ เป็นต้น วิปัสสนูปกิเลส ๑๐ มี โอภาส ญาณ เป็นต้น กิเลสระดับนี้กำจัดได้ด้วยปัญญา

สมุฎฐานของกิเลส

เกี่ยวกับสมุฎฐานของกิเลสหรือที่ที่กิเลสเกิดนั้น ในคัมภีร์ขุททกนิกาย มหานิเทศ แสดงไว้ว่า " โลโภ โทโส จ โมโห ปุริสํ ปาปเจตสํ หึสนติ อตตสมภูตา ตจสารํ ว สมผลํ " แปลว่า ความโลภ ความโกรธ และความหลง เกิดจากตัวเอง ย่อมเบียดเบียนใจคนเลว เปรียบเหมือนขุยไผ่ฆ่าต้นไผ่ ฉะนั้น พุทธพจน์บทนี้หมายความว่า กิเลสเกิดขึ้นภายในตนเองด้วยการอิงอาศัยเหตุปัจจัยภายในและภายนอกเป็นสิ่งเร่งเร้าผลักดันให้เกิดขึ้น กล่าวคือ อายตนะภายใน ได้แก่ ตา หู จมูก ลิ้น กาย และใจ กระทบกับอายตนะภายนอก ได้แก่ รูป เสียง กลิ่น รส โผฎฐัพพะ และธรรมารมณ์ ก่อให้เกิดความคิดปรุงแต่งว่าเป็นสุขบ้าง เป็นทุกข์บ้าง เฉยๆบ้าง ซึ่งเป็นไปตามกระบวนการของหลักปฎิจจสมุปบาท กิเลสเป็นเจตสิกธรรมฝ่ายอกุศลมีการเกิดดับพร้อมกับจิต และมีอารมณ์กับวัตถุอันเดียวกันกับจิต ในคัมภีร์อภิธัมมัตถสังคหะ ได้แสดงจิตโดยพิศดารว่ามีจำนวน ๑๒๑ ดวง หรือ ๘๙ ดวง โดยย่อ มีการจำแนกอกุศลจิตออกเป็น ๑๒ ดวง คือ :

-โลภมูลจิต ๘ ดวง

-โทสมูลจิต ๒ ดวง

-โมหมูลจิต ๒ ดวง

เป็นที่น่าสังเกตว่า อกุศลจิตหรือจิตที่ประกอบด้วยกิเลสตามนัยนี้มีจำนวนเพียง ๑๒ ดวง จากจำนวนทั้งหมด ๑๒๑ ดวง (กุศลจิต ๒๑ ดวง) แต่ปรากฎว่าอกุศลจิตกลับมีพลังมากในการลิขิตชีวิตของสรรพสัตว์ให้หวั่นไหวและเวียนว่ายในวัฎทุกข์

วิธีละกิเลส

ผู้ปรารถนาละกิเลส จะต้องดำเนินตนตามมรรควิถีแห่งมัชฌิมาปฎิปทาเป็นปฐม และต้องปฎิบัติตนตรงตามมรรคนั้นด้วยความพอดีคือไม่ยิ่งไม่หย่อนจนเกินไป ในเรื่องนี้ พุทธทาสภิกขุ ให้ทัศนะว่า " มัชฌิมาปฎิปทานี้ ระวังดูให้ดีๆ มันไม่เกี่ยวกับคำว่าเคร่งนะ ถ้าพูดว่าเคร่งอย่างถูกต้อง ต้องคือมัชฌิมาปฎิปทา แต่ถ้าเกินมัชฌิมาปฎิปทาแล้วก็ มันเกินเคร่งแล้ว มันบ้าแล้ว "

วิธีละกิเลส ๕ ประการ คือ :

๑. วิกขัมภนปหาน คือ การละกิเลสด้วยการข่มไว้ของผู้บำเพ็ญฌาน

๒. ตทังคปหาน คือ การละกิเลสด้วยองค์นั้นๆ กล่าวคือ การใช้ธรรมที่เป็นปฎิปักข์กันเป็นเครื่องละ เช่น ความโกรธละด้วยเมตตาธรรม เป็นต้น

๓. สมุจเฉทปหาน คือ การละกิเลสด้วยการตัดขาดโดยโลกุตตรมรรค

๔. ปฎิปัสสัทธิปหาน คือ การละกิเลสด้วยความสงบระงับโดยโลกุตตรมรรคจนกว่าจะบรรลุนิพพาน

๕. นิสสรณปหาน คือ การละกิเลสด้วยการสละสิ้นความทุกข์อย่างสิ้นเชิง กล่าวคือ บรรลุนิพพาน

คำที่มีความหมายเดียวกับ " ปหาน " ศัพท์ มีหลายคำ เช่น นิโรธ วิมุติ วิเวก วิราคะ โวสสัคคะ เป็นต้นศัพท์เหล่านี้เป็นไวพจน์ของกันและกัน

นอกจากวิธีละกิเลสทั้ง ๕ ประการนี้ ยังมีวิธีละกิเลสอีก ๗ ประการ ดังพุทธพจน์ที่ว่า " ดูกรภิกษุทั้งหลาย อาสวะที่จะพึงละได้เพราะการเห็นมีอยู่ ที่จะพึงละได้เพราะการสังวรก็มี ที่จะพึงละได้เพราะการเสพเฉพาะก็มี ที่จะพึงละได้เพราะการอดกลั้นก็มี ที่จะพึงละได้เพราะการเว้นรอบก็มี ที่จะพึงละได้เพราะการบรรเทาก็มี ที่จะพึงละได้เพราะการอบรมก็มี "

ในการละกิเลสนี้ ผู้มากด้วยกิเลสคือราคะ โทสะ และโมหะ แต่อินทรีย์ ๕ ( สัทธา วิริยะ สติ สมาธิ และปัญญา) มีกำลังยิ่ง จะสามารถละกิเลสได้เร็วกว่าผู้มีกิเลสน้อยแต่อินทรีย์ ๕ ไม่มีกำลัง

นิพพาน

"ความหมายของคำว่า "นิพพาน

หลักคำสอนในพุทธศาสนาที่นับว่าสำคัญที่สุดคือนิพพาน นิพพานเป็นภาวะแห่งปรมัตถธรรมอันสูงสุดและเป็นจุดหมายหลักแห่งชีวิตของพุทธศาสนิกชน คำสอนต่างๆที่พระพุทธเจ้าตรัสแสดงย่อมเป็นไปเพื่อการบรรลุนิพพานทั้งสิ้น เพื่อความเข้าใจในเรื่องนิพพาน จะให้ความหมายพอสังเขปดังต่อไปนี้

คำว่า " นิพพาน " เป็นภาษาบาลีมาจาก นิ อุปสรรค (แปลว่า พ้นไป หมดไป เลิก ไม่มี) + วาน (แปลว่า พัดไป เป็นไป เครื่องรึงรัด) หากใช้เป็นกิริยาของไฟหรืออาการของไฟ แปลว่า ดับไฟ ดับร้อน เย็นลง หากใช้เป็นกิริยาของจิตหมายถึงความเย็นใจ ไม่มีความกระวนกระวาย ไร้เครื่องเสียดแทง

ในภาษาสันสกฤตเป็น "นิรวาน" มาจากคำว่า นิร+วาน คำแรกมีความหมายเชิงปฎิเสธ ส่วนคำหลังเป็นชื่อของกิเลส คำว่า นิรวาน หมายถึงการดับกิเลส

ในวิสุทธิมรรค พระพุทธโฆษาจารย์ ให้ความหมายว่า "นิพพาน คือสภาวะที่ปราศจากกิเลสที่เรียกว่า วาน . หมายถึง เครื่องรึงรัดพันธนาการชีวิตให้ติดอยู่กับการเวียนว่ายตายเกิด "

พจนากรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน " นิพพาน คือความดับสนิทแห่งกิเลสและกองทุกข์ (น.) ดับกิเลสและกองทุกข์ (ก.) ตาย (ใช้แก่พระอรหันต์) "

พระธรรมปิฎก (ป.อ. ปยุตโต) " นิพพาน คือการดับกิเลสและกองทุกข์ เป็นโลกุตตรธรรม และเป็นจุดหมายสูงสุดในพุทธศาสนา "

พุทธทาสภิกขุ " นิพพาน คือ ตัดโลภะ โทสะ โมหะ ซึ่งเป็นมูลเหตุแห่งความร้อนได้จริง "

นาคเสนเถระ " นิพพาน เป็นอนุปาทนียะ คือไม่เป็นที่ตั้งแห่งอุปทาน(ความยึดมั่น) "

ในคัมภีร์ปรมัตถทีปนี กล่าวว่า "นิพพานนั้นเป็นที่ดับความเร่าร้อนที่เกิดจากวัฎทุกข์ทั้งหมด"

มีพุทธพจน์บทหนึ่งว่า " ดูกรราธะ ความสิ้นไปแห่งความอยากคือ นิพพาน "

ความหมายนิพพานนั้น ท่านแสดงไว้ ๔ นัย คือ:

๑.นัยปฏิเสธ เช่น นิพพานคือความสิ้นราคะ สิ้นโทสะ สิ้นโมหะ, คือความสิ้นตัณหา , คือจุดจบแห่งทุกข์, คือความไม่ตาย เป็นต้น

๒.นัยอุปมา เช่น นิพพานเป็นเหมือนภูมิภาคอันราบเรียบน่ารื่นรมย์ , เหมือนไฟดับเพราะเชื้อเพลิงหมด เป็นต้น

๓.นัยไวพจน์ เช่น คำว่า สงบ, ปณีต, บริสุทธิ์, เกษม, อุดม เป็นต้น

๔.นัยบรรยายภาวะโดยตรง นัยนี้พระธรรมปิฎก(ป.อ.ปยุตโต)ให้ทัศนะว่า " แบบนี้มีน้อยแห่ง แต่เป็นที่สนใจของนักศึกษานักค้นคว้ามาก โดยเฉพาะผู้ถือพุทธธรรมอย่างเป็นปรัชญา และมีการตีความกันไปต่างๆ ทำให้เกิดข้อถกเถียงกันได้มาก "

การจำแนกนิพพานทั้ง ๔ นัยนี้ ยึดตามแบบหนังสือพุทธธรรม ในคัมภีร์อรรถกถาสมันตปาสาทิกา ภาค ๑ ท่านใช้นัยปฏิเสธเป็นไวพจน์ของนิพพาน เช่น ความสิ้นไปแห่งตัณหา(ตัณหักขโย) ความสิ้นไปแห่งราคะ(ราคักขโย) เป็นต้น ฉะนั้นจึงอาจรวมนัยปฏิเสธและนัยไวพจน์เข้าด้วยกัน

การดับแห่งขันธ์ ๕ ของพระอรหันต์ เปรียบเหมือนการดับของไฟที่หมดเชื้อ จึงไม่อาจกล่าวได้ว่าเกิดหรือไม่เกิด มีหรือไม่มี หากแต่เป็นเพียงความเป็นไปตามธรรมชาติแห่งปรมัตถธรรมเท่านั้น หากมีคำถามว่า นิพพานสูญ กระนั้นหรือ? ข้อนี้ อ.วัชระ งามจิตเจริญ อาจารย์ประจำภาควิชาศาสนา-ปรัชญามหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ให้คำตอบว่า "เราจะเรียกนิพพานเป็นความขาดสูญก็ไม่ถูก เพราะไม่มี”ตัวตน อะไรขาดสูญ และการกล่าวว่า นิพพาน คือการขาดสูญของวิญญาณหรือขันธ์ ๕ จะกลายเป็นอุจเฉทวาทไป"

รวมความว่า นิพพานคือภาวะที่ใจมีอิสระภาพจากเครื่องเศร้าหมองทั้งมวล กล่าวคือ กิเลส และนิพพานคือจุดหมายสูงสุดในพุทธศาสนา

ประเภทและระดับของนิพพาน

ตามหลักฐานในคัมภีร์ทางพุทธศาสนา ท่านจำแนกนิพพานเป็น ๒ ประเภท คือ

?

วิธีเจริญ ผู้หวังบรรลุนิพพานต้องปฏิบัติตนตามอริยมรรคมีองค์ ๘ ได้แก่ สัมมาทิฏฐิ สัมมาสังกัปปะ สัมมาวาจา สัมมากัมมันตะ สัมมาอาชีวะ สัมมาวายามะ สัมมาสติ และสัมมาสมาธิ หรือ เรียกว่า ปฏิบัติตนตามไตรสิกขา คือ ศีล สมาธิ และปํญญา

?

เปรียบเทียบกิเลสกับนิพพาน

เพื่อง่ายต่อความเข้าใจในความสัมพันธ์ระหว่างกิเลสกับนิพพาน จะได้เปรียบเทียบความเหมือนและความแตกต่างของสภาวะธรรมทั้ง ๒ นี้ ในบางประเด็นดังต่อไปนี้

• สภาวภาพ

?

สังขตธรรม, โลกิยธรรม อสังขตธรรม, โลกุตตรธรรม

• คุณภาพ

?

เครื่องเศร้าหมองแห่งใจ, ร้อน ความสงบผ่องใสแห่งใจ, เย็น

• ลักษณะภาพ

?

อนิจจัง, ทุกขัง, อนัตตา นิจจัง, สุขัง, อนัตตา

• สัมฤทธิภาพ

?

เป็นมูลเหตุแห่งทุกข์ เป็นที่สิ้นทุกข์, ไม่เป็นผลของเหตุ

• บูรณภาพ

?

ไม่สมบูรณ์, ยิ่ง-หย่อน สมบูรณ์

• สัมพัทธภาพ

?

มีเหตุปัจจัยอาศัยกันเกิด, มีกาละเทสะเป็นตัวแปร ไม่มีเหตุปัจจัย, ไร้กาละเทสะ

มีความหลากหลาย, ไม่อิสระ มีหนึ่งเดียว, เป็นอิสระ

?

จากการเปรียบเทียบนี้ จะเห็นได้ว่า กิเลสกับนิพพานมีความแตกต่างกันเป็นอย่างยิ่ง ดูอาจเป็นเรื่องยากที่สิ่งที่มีความแตกต่างกัน จะมีความสัมพันธ์ต่อกันได้ ในนัยนี้ ชี้ให้เห็นว่า ความมีอยู่ของนิพพาน (อสังขตธรรม) ไม่ได้เป็นสิ่งสัมพันธ์กับความมีอยู่ของกิเลส (สังขตธรรม) โดยประการใด ๆเลย กล่าวคือ ความมีอยู่ของอสังขตธรรม หาได้ขึ้นอยู่กับเหตุปัจจัยของสังขตธรรมไม่

ถามว่า เมื่อเป็นเช่นนี้ ความแย้งกันกับหัวข้อรายงานฉบับนี้ ย่อมมี? แก้ว่า หาเป็นเช่นนั้นไม่ เมื่อมีมุมมองใหม่ไซร้ ความสัมพันธ์ระหว่างกิเลสกับนิพพานพึงมีได้ . มีอย่างไร ?

?

?

ตามธรรมดาสิ่งที่มีลักษณะไม่เหมือนกัน จะก่อให้เกิดความสัมพันธ์ระหว่างกันนั้น นับว่าเป็นสิ่งที่เป็นไปได้ยากยิ่ง ความสัมพันธ์ระหว่างกิเลสกับนิพพานคงเป็นไปตามกฎนั้น อย่างไรก็ตาม หากมองอีกแง่หนึ่ง อาจสรุปได้ว่า "กิเลสกับนิพพานสัมพันธ์กัน" โดยมีทัศนะดังต่อไปนี้

ความข้อนี้แสดงความสัมพันธ์ระหว่างกิเลสกับนิพพานในลักษณะที่มีความเป็นไปพร้อม ๆ กัน ต่างแต่เพียงว่า กิเลสเป็นไปแบบอ่อนกำลังลงไปเรื่อย ๆ ในขณะที่นิพพานเป็นไปแบบเพิ่มพลังขึ้นเรื่อย ๆ เหมือนกับกองไฟใหญ่ที่ค่อย ๆ ดับลง เพราะถูกห้วงน้ำที่ใหญ่กว่าท่วมทับทีละน้อย ๆ ฉะนั้น

๘. กิเลสกับนิพพานเป็นอนัตตา : ธรรมทั้ง ๒ นี้ มีความสัมพันธ์กัน คือมีอนัตตลักษณะ เป็นลักษณะร่วม ต่างกันคือ กิเลสอยู่ภายใต้เงื่อนไขของอนิจจลักษณะ และทุกขลักษณะเท่านั้น ดังพุทธพจน์ที่ว่า "สัพเพ ธัมมา อนัตตา" แปลว่า ธรรมทั้งปวง เป็นอนัตตาหรือมิใช่มีตัวตนที่เที่ยงแท้ ในวิสุทธิมรรค พระพุทธโฆษาจารย์ให้ความหมายของอนัตตาไว้ ๔ ประการ คือ

การเขียนรายงานเรื่องกิเลสกับนิพพานนี้ นับว่าเป็นเรื่องไม่ง่ายนัก เพราะนิพพานเป็นภาวะประณีต มีอรรถลึกซึ้ง รู้ตามได้ยาก ไม่อาจเข้าใจจนแจ่มแจ้งได้ด้วยการหาเหตุผลตามตรรกวิธี อีกทั้งผู้เขียนยังถูกเครื่องพันธนาการคือกิเลสรึงรัดไว้อย่างแน่นหนา เปรียบเหมือนคนว่ายน้ำวนเวียนกลางทะเลหลวง มองไม่เห็นฝั่ง มีเพียงความคาดหวังและความพยายามที่จะตะเกียกตะกายเพื่อพบฝั่งโดยสวัสดี เท่านั้น (รายงานฉบับนี้พยายามให้มีพลความน้อยที่สุด เพื่อให้เนื้อหากะทัดรัดและรัดกุม แต่ก็เป็นไปตามทำนองที่เรียกว่า "รักพี่เสียดายน้อง" โบราณกล่าวไว้ว่า "ช้า ๆ ได้พร้า ๒ เล่มงาม" สำนวนไทยบทนี้อาจจะขัดกันกับบทที่ว่า "สุกเอา เผากิน" รายงานฉบับนี้รู้สึกว่า จะชอบใจสำนวนแรก เพราะบังเอิญส่งเกินกำหนด แต่อาจเกิดปัญหาว่า ส่งรายงานเร็ว แต่คุณภาพไม่ค่อยจะดี และได้คะแนนน้อย กับส่งช้า คุณภาพดีขึ้น และได้คะแนนมากขึ้น แต่ถูกตัดคะแนน เพราะส่งเกินกำหนด ๒ อย่างนี้ อันไหนจะดีกว่ากัน ? ปัญหานี้ไม่เป็นวิสัยของผู้เขียน แต่คิดว่าอาจารย์ประจำวิชามีคำตอบชัดในใจอยู่แล้ว แต่นั่นก็เป็นอีกเรื่องหนึ่ง)

สรุป

ทัศนะภาคเรื่องความสัมพันธ์ระหว่างกิเลสกับนิพพานในพุทธปรัชญาเถรวาท จัดได้ว่าเป็นทัศนะภาคที่ยากยิ่งต่อการตีความให้เกิดความเข้าใจอย่างง่าย ๆ ได้ด้วยโวหารบัญญัติ อันเป็นโลกนิรุติซึ่งเป็นเพียงสมมติสัจจะระดับหนึ่งเท่านั้น แต่ก็อาจเข้าใจได้ในระดับหนึ่งในนัยนี้คือ กิเลสกับนิพพานมีความสัมพันธ์กันในลักษณะที่เป็นปฏิปักษ์ต่อกัน หรือเป็นไปในแนวเส้นขนาน กล่าวคือ กิเลสเป็นสภาวะที่ถูกปัจจัยปรุงแต่ง และเป็นเหตุให้เกิดความทุกข์ ส่วนนิพพานเป็นภาวะที่ไม่ถูกปัจจัยปรุงแต่ง และไม่เป็นเหตุและผลของสิ่งใด เป็นแต่เพียงอาการที่จิตมีอิสรภาพปราศจากกิเลสเครื่องร้อยรัดทั้งปวงเท่านั้น ธรรมทั้ง ๒ นี้ มีลักษณะร่วมกันคือ ความเป็นสภาพที่มิใช่ตัวตน และมีสมุฏฐานคือ ใจ เหมือนกัน

?